' /> Renée Steenbergen - FD: 'Nederland mijdt debat over fout geld in de kunst"

FD: 'Nederland mijdt debat over fout geld in de kunst"

27/12/2019,

https://fd.nl/ondernemen/1328754/nederland-mijdt-debat-over-fout-geld-in-de-kunst

 

Nederland mijdt debat over 'fout geld' in de kunst

 

2019 was het jaar van de acties tegen 'fout' geld in de kunst. Niet eerder werd zo vaak en met zoveel succes geprotesteerd tegen dubieuze filantropen en ongewenste sponsors van culturele instellingen. In Nederland bleef het debat uit.

 
Door Hilda Bouma, 27 december 2019

In het kort

Veel Amerikaanse instellingen namen afgelopen jaar afscheid van 'foute' bedrijven en donoren.

De Nederlandse kunstwereld volgt deze ontwikkelingen nauwlettend.

Maar discussie vindt nog achter de schermen plaats en betrokkenen schuwen openheid.

Traangasgeld. Pijnstillersgeld. Huisjesmelkersgeld. Oliegeld. Gevangenisgeld. Klimaatveranderingsontkennersgeld. Epsteingeld. De lijst met financieringsbronnen die besmet zijn geraakt in de kunst is langer en diverser geworden. Afgelopen jaar nam de druk op universiteiten, musea en andere culturele instellingen toe om afscheid te nemen van 'foute' bedrijven en donoren.

Het meeste succes boekte kunstenaar Nan Goldin met haar kruistocht tegen de familie Sackler, eigenaar van farmabedrijf Purdue Pharma. Goldin houdt het bedrijf verantwoordelijk voor de grootste verslavingscrisis in de Verenigde Staten ooit. Zowel in Amerika als in Europa verklaarden belangrijke musea als het Guggenheim en het Metropolitan Museum in New York, het Louvre in Parijs, het Jüdisches Museum in Berlijn en de National Portrait Gallery in Londen geen geld meer te willen aannemen van de Sacklers.

Een andere opvallende zege was het vertrek na aanhoudende protesten van Warren B. Kanders uit de raad van toezichthouders van het Whitney Museum in New York. Kanders was omstreden omdat zijn bedrijf Safariland traangas produceert dat wordt gebruikt tegen Mexicanen die de grens met Amerika over willen gaan.

Protest tegen Shell

Reken maar dat de Nederlandse kunstwereld die ontwikkelingen op de voet volgt. De situatie is hier niet zoals in Amerika, waar culturele instellingen voor 99% afhankelijk zijn van particuliere geldschieters en de superrijken een zetel in raad van toezicht kunnen verwerven. Nog niet. Naarmate er minder subsidie en meer particulier geld naar cultuur stroomt, zal ook in Nederland de druk toenemen om openheid van zaken te geven over de herkomst van het geld. Afgelopen oktober nog strooide de actiegroep Fossil Free Culture NL tijdens een concert in het Concertgebouw honderden vellen muziek van het balkon, als protest tegen de banden van de instelling met sponsor Shell.

 

 

 

 

 

 

 

‘Naarmate er meer sponsorgeld komt, zal ook in Nederland de druk toenemen voor openheid van zaken’

 

 

 

 

 

 

 

Achter de schermen woedt er zeker een discussie, bevestigen ingewijden, maar in het openbaar willen musea en theaterinstellingen er niet graag over praten. Het FD benaderde diverse toonaangevende culturele instellingen, maar geen enkele bestuurder daarvan was bereid zijn of haar gedachten te delen over de dilemma's met betrekking tot de particuliere geldgevers.

Melle Daamen, oud-directeur van de Stadsschouwburg in Amsterdam en Theater Rotterdam, windt zich vooral op over het feit dat de ING-affaire, waarbij de bank heeft toegegeven strafbare feiten te hebben gepleegd, geen enkel gevolg heeft gehad voor de vele sponsorcontracten van de bank (o.a. bij het Rijksmuseum) of voor de verantwoordelijke bestuurders die zitting hebben in de raden van toezicht (o.a. bij het Concertgebouw en het Concertgebouworkest).

Wegduiken

Dat instellingen in het openbaar wegduiken voor het probleem, snapt Daamen overigens wel. Dat deed hij ook toen Joost Kuiper, de commissaris van ING (tot 2016) die tot vorig jaar voorzitter was van de Stadsschouwburg in Amsterdam, particulier producent bleek te zijn geworden bij Toneelgroep Amsterdam, waarmee de schouwburg in 2018 is gefuseerd. 'Er gebeurden toen dingen die mij helemaal niet bevielen', vertelt Daamen, 'maar je gaat nu eenmaal niet tegen je eigen voorzitter in.'

Mecenaat-deskundige Renée Steenbergen, die bezig is met een boek over de politisering van het particuliere geven, constateert eveneens dat instellingen de discussie uit de weg gaan. 'Er bestaat een idee dat kunst “neutraal” is, dat je die niet met dit soort kritiek moet belasten. Net als in de sportwereld, waar het adagium geldt dat de Olympische Spelen ons verbroederen en dat die dus prima kunnen plaatsvinden in een land met een dictatuur. Bovendien houden we er niet van op de man te spelen in Nederland.'

 

 

 

 

 

 

 

‘Er bestaat een idee van kunst “neutraal'' is. Bovendien houden we niet van op de man spelen’

 

 

 

 

 

 

 

Formeel is er in Nederland een scheiding tussen geld en invloed. Een bestuurder hoeft geen geld mee te brengen om een zetel in de raad van toezicht te krijgen. Daar staat tegenover dat er bij gevallen van belangenverstrengeling ook geen sancties zijn. Alleen als het heel erg misgaat, zoals in het Stedelijk Museum in Amsterdam, waar toezichthouders hun eigen werken in bruikleen gaven aan het museum, wordt er ingegrepen in het stelsel van zelfregulering. Steenbergen: 'Een systeem met sancties, zoals in Engeland, kennen we niet. Hier geldt over het algemeen: “don't ask, don't tell.”'

'Binnen de wet'

'We gaan er niet over, zolang het maar binnen de wet blijft. Die argumentatie gebruikte ook het Whitney Museum toen het onder vuur lag vanwege zijn bestuurder Warren Kanders,' zegt Olav Velthuis, hoogleraar sociologie van de kunsten aan de Universiteit van Amsterdam.

Terugkijkend op de golf van kritiek die musea kregen in 2019 verbaast Velthuis zich erover dat er niet méér vraagtekens worden gesteld bij de herkomst van particulier geld in de kunst. Als voorbeeld noemt hij het Garage Museum in Moskou, waar ex-Stedelijk directeur Beatrix Ruf nu voor gaat werken, dat is opgericht met geld van oligarch Roman Abramovich. Of de nieuwe musea in golfstaten als Qatar en Abu Dhabi, waar het niet best is gesteld met de rechten van gastarbeiders, homo's en vrouwen. 'Een individu als Nan Goldin zou niet zo'n hele beweging tegen de familie Sackler kunnen leiden als daar niet ook een structureel probleem achter zou steken. En dat is de waanzinnige vermogensongelijkheid in de wereld.'

Met de kunstwereld is iets raars aan de hand, zegt Velthuis, 'De doorsnee kunstenaar is kritisch, en de doorsnee curator is ook kritisch en linksig. Maar de financiering in de sector komt in toenemende mate van superrijken en van wat de actievoerders het “grootkapitaal” noemen. Daar zit een spanningsveld.'

Giftigheid

In Amerika wordt het foute geld toxic philanthropy genoemd. De 'giftigheid' zit 'm vooral in het feit dat kunstinstellingen geen openbare verantwoording af hoeven te leggen over hun sponsors en privé-schenkingen. Velthuis vindt dat musea en podiuminstellingen veel actiever het debat zouden moeten aangaan met alle stakeholders, dus ook met kunstenaars en actievoerders, over de keuze van hun sponsoren. Waarmee hij niet wil zeggen dat ze nooit met een oliemaatschappij in zee zouden mogen gaan. 'Als er één sector is met een grote ecologische voetafdruk, dan is het de kunstwereld wel, met al die curatoren die de wereld overvliegen.'

 

 

 

 

 

 

 

‘Als er een sector is met een ecologische voetafdruk, dan is het de kunstwereld wel’

 

 

 

 

 

 

 

Het feit dat het debat hier uitblijft, heeft volgens Steenbergen nog een reden: 'De kunstsector is in het algemeen niet zo politiek bewust. In mecenaatskringen proef je een bepaald ontzag voor de goedgebekte, ervaren onderhandelaars uit het bedrijfsleven en de financiële sector die in de raden van toezicht zitten.'

Ze ziet bovendien nog een andere ontwikkeling. Hedendaagse kunst is vaak activistisch, en stelt problemen aan de kaak, zoals klimaatverandering of racisme. De financiële elite maakt graag goede sier met die werken en eigent zich zo de onderwerpen toe. Maar daarmee halen ze tegelijkertijd de angel uit het debat.

Autonomie

Door de opkomst van het particuliere geld levert de hedendaagse kunstwereld steeds meer aan autonomie in. Soms is dat overduidelijk, zoals bij museumdirecteur Ralf Beil van het Kunstmuseum in Wolfsburg die een jaar geleden aan de dijk werd gezet, omdat hij een tentoonstelling had voorbereid over de 'schoonheid en het gevaar van het olietijdperk'. Het Kunstmuseum wordt betaald door het Volkswagenconcern.

Veel vaker is de invloed van het grote geld heel substiel. Het vernieuwde Museum of Modern Art in New York, dat in oktober na een renovatie van 450 miljoen dollar weer open ging, hangt tjokvol hedendaagse kunst die eerder het museum niet in kwam, vooral van Afro-Amerikaanse kunstenaars en van vrouwen. Maar wat ontbreekt zijn kritische werken over de toenemende kloof tussen arm en rijk in de wereld, globalisering of populisme.

Beperkte kritiek

De kritiek op de toenemende macht van geldschieters is in Nederland tot nu toe beperkt. In Leiden wordt de heldenrol die sponsor Shell krijgt toegedicht in de tentoonstelling van Museum Boerhaave met argwaan bekeken. En in mei trok de Stichting Droom en Daad van de Rotterdamse familie Van der Vorm zijn gift van 50 miljoen euro aan Museum Boijmans terug omdat het museum weigerde de gevers een zetel te geven in de raad van toezicht.

Maar meer openheid van zaken en debat is onvermijdelijk. Melle Daamen vertelt een anekdote over hoe de vroegere burgemeester van Amsterdam, Job Cohen, tijdens een privé-etentje vastgoedman Cor van Zadelhoff vroeg om extra fondsen te werven voor het Stedelijk Museum. 'Van Zadelhoff schreef wat namen van potentiële geldschieters op een servetje en gaf dat aan Cohen. Die bekeek het lijstje, streepte drie namen weg, en gaf het servetje toen weer terug. Zo werd er destijds overlegd over donoren.'

Terug